Blog: Dr. ir. Martin van Staveren MBA, adviseur, docent en auteur
“Net als risicomanagement ligt het gangbare veiligheidsmanagement onder vuur. Beide richten zich op incidenten, waarbij wordt gezocht naar dé ultieme oorzaak. Vaak in de vorm van één persoon. Het gevolg? Aanvullende protocollen en regels. Werkt dit eigenlijk wel in de dynamische, complexe context van de meeste organisaties?” Dit vraagt Martin van Staveren, expert op het gebied van anders omgaan met risico’s, zich regelmatig af.
Meer dan eens was ik bij een bouwbedrijf dat het bewustzijn voor veiligheid onder medewerkers en management probeerde te verhogen. Dat was onder andere zichtbaar op de kartonnen koffiebekertjes, met daarop de tekst ‘We werken hier veilig of we werken hier niet’. Natuurlijk goed bedoeld. Alleen, er zit wel een impliciete aanname in dergelijke boodschappen, namelijk dat er zoiets eenduidigs bestaat als ‘veilig’ en dus ook ‘onveilig’.
Veiligheid en eenduidigheid op individueel niveau
In veel dagelijkse situaties is veiligheid inderdaad eenduidig. Op hoogte werken zonder valbeveiliging met harnas en vanglijn, dat is gewoon niet veilig. Daar zijn we het snel over eens. Maar hoe veilig is het om medewerkers of managers structureel te laten overwerken, vanwege capaciteitsgebrek? In hoeverre wordt vermoeidheid en daarmee een stijgend risico op fouten en incidenten met schadelijke arbo-gevolgen daadwerkelijk serieus genomen?
Of hoe zit het met de sociale veiligheid in relatie tot de fysieke veiligheid? Wat als een stagiaire een situatie als onveilig beschouwd, terwijl een oude rot in het vak onomwonden aangeeft ‘dat we dat hier al járen zo doen’. En ook dat er haast is geboden, vanwege een te krappe planning. Een stagebegeleider van een mbo-opleiding vertelde me een tijdje geleden dat zo’n situatie een stagiaire in de houtbewerking een vinger heeft gekost. Blijvende schade met vermijdbaar leed op individueel niveau.
Veiligheid en eenduidigheid op organisatieniveau
Ook op organisatieniveau blijkt veiligheid lang niet altijd eenduidig. Er kunnen totaal verschillende percepties bestaan over wat wel en wat niet veilig is. Daarbij worden voor de kleine incidenten nogal eens serieuze maatregelen genomen. Dit terwijl de risico’s op de grotere incidenten, die meer en duurdere maatregelen vragen, bewust of onbewust worden genegeerd.
Zo was het op boorplatform Deepwater Horizon in de Golf van Mexico verplicht om een dekseltje op het koffiebekertje te doen. Dit om te voorkomen dat iemand zich aan hete koffie kon branden. Wat bijvoorbeeld werd nagelaten was het ontwerpen van een testprogramma voor het risicovolle boren naar olie op grote diepte. Door een ongelukkige samenloop van omstandigheden leidde dit op 20 april 2010 tot een zware explosie, na een zogenoemde blow-out waarbij olie ongecontroleerd uit de boorput spuit. Hierbij vielen 11 doden en 17 gewonden. Naast al dit menselijk leed werd het een ongekende milieuramp: 3 maanden lang stroomde olie in de Golf van Mexico. De ergste olieverontreiniging in de geschiedenis van de Verenigde Staten tot dusver.
Veiligheid als wild vraagstuk
We kunnen dus met een gerust hart concluderen dat het fenomeen veiligheid veel kenmerken heeft van zogenoemde ‘wicked problems’ of wilde vraagstukken. Bij dergelijke complexe vraagstukken spelen vele factoren een rol, die telkens veranderen en elkaar op vaak onvoorspelbare wijze beïnvloeden. Dit varieert van technische factoren via de specifieke context van elke situatie tot hoogstpersoonlijke voorkeuren en afkeuren van leidinggevenden en medewerkers.
Daarbij schuurt een veiligheidsdoel nogal eens met andere belangrijke doelen van een team of een organisatie, zoals lage kosten en snelle levering. Dit leidt dan tot dilemma’s, een ander kenmerk van wilde vraagstukken, waarvoor meestal geen ultieme, eenduidige oplossing bestaat. Alhoewel de veroorzakers van (on)veiligheid vaak wel kunnen bijdragen aan het realiseren van (meer) veiligheid.
Veilig leiderschap vraagt risicoleiderschap
Hoe kunnen de veroorzakers van onveiligheid bijdragen aan het realiseren van meer veiligheid? Door veilig leiderschap te tonen, via wat ik de laatste jaren ‘risicoleiderschap’ noem. Hieronder versta ik het doelbewust durven omgaan met al die dagelijkse onzekerheden in tal van werkzaamheden, die leiden tot veiligheidsrisico’s en overige risico’s.
Veiligheidsrisico’s zie ik hier als risico’s met effecten op de fysieke en sociale veiligheid van individuen en groepen mensen of dieren. Denk bij dit laatste bijvoorbeeld aan vee en stalbranden. Overige risico’s zijn bijvoorbeeld financiële risico’s, ofwel risico’s met financiële gevolgen. Veel soorten risico’s hangen in de praktijk met elkaar samen en moeten daarom ook in onderlinge samenhang worden beschouwd. Een veiligheidsincident heeft in de meest gevallen immers ook financiële gevolgen, evenals effecten op de reputatie van de organisatie.
Over dit onderwerp valt nog heel veel meer te vertellen, wat ik dan ook doe in Leidinggeven aan veiligheid, cultuur en gedrag. Dit met als motto: veilig leiderschap met risicoleiderschap, door en voor iederéén in de organisatie.
Bekijk de opleidingen voor arboprofessionals >
Dr. ir. Martin van Staveren MBA doceert, adviseert en schrijft over omgaan risico’s binnen organisaties. Hij is onder andere kerndocent risicomanagement, Universiteit Twente en doceert in diverse collegereeksen van Nyenrode Business Universiteit. Hij is auteur van de boeken Risicogestuurd werken (2015), Risicoleiderschap (2018) en Iedereen Risicoleider: Waardevolle doelen realiseren én behouden in een onzekere wereld (2020).